Ο καθηγητής της Νομικής Σχολής και Μεταπτυχιακού προγραμμάτων Πανεπιστημίου Νεάπολις Κωνσταντίνος Αθανασόπουλος γράφει για την οικονομική ανάπτυξη, την πολιτιστική ανέλιξη ενός λαού, το χάρτη θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και για τα δικαιώματα κάθε ανθρώπου ξεχωριστά από το κράτος.
Περί της αρχής της διαφάνειας στην δράση της Δημόσιας Διοίκησης και το Πρόγραμμα ΔΙΑΥΓΕΙΑ
Είναι κοινός τόπος, ότι η αρτίως λειτουργούσα Δημόσια Διοίκηση συνιστά condicio sine qua non για την ύπαρξη, όχι μόνον αυτού τούτου του κρατικού μορφώματος, αλλά και για την εν γένει κοινωνική συνοχή, με όσα αυτή προϋποθέτει και συνεφέλκεται, οικονομική ανάπτυξη και πολιτιστική ανέλιξη ενός Λαού.
Εξ άλλης πλευράς, συνιστά και παράμετρο εύρυθμης λειτουργίας ενός σύγχρονου δημοκρατικού καθεστώτος, υπό την πρόσθετη προϋπόθεση, ότι λειτουργεί εντός Κράτους Δικαίου1 τηρούσα χρηστές αρχές, αποδεσμευμένη παθογενειών γραφειοκρατίας2, (με την συνήθη έννοια του όρου) και τείνουσα να είναι ανοικτή, αποτελεσματική και ανεξάρτητη, όπως αναφέρεται και στο άρθρο 298 των Ενοποιημένων Συνθηκών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Συναφής προς τα ανωτέρω είναι και η προσέγγιση του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρα 41, 42):
Κάθε Άνθρωπος έχει δικαίωμα να απαιτεί αμερόληπτη, δίκαιη και εντός ευλόγου προθεσμίας εξέταση των υποθέσεών του από τα θεσμικά και λοιπά Όργανα και τους Οργανισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει ιδίως:
Α. Το δικαίωμα κάθε Προσώπου σε προηγούμενη ακρόαση πριν να ληφθεί ατομικό μέτρο εις βάρος του. Β. Το δικαίωμα κάθε Προσώπου να έχει πρόσβαση στον φάκελο του, τηρουμένων των νομίμων συμφερόντων της εμπιστευτικότητας και του επαγγελματικού και επιχειρηματικού απορρήτου. Γ. Την υποχρέωση της Διοίκησης να αιτιολογεί τις αποφάσεις της.
Κάθε Πρόσωπο μπορεί να απευθύνεται στα θεσμικά Όργανα της Ένωσης σε μία από τις γλώσσες των Συνθηκών και πρέπει να λαμβάνει απάντηση στην ίδια γλώσσα (άρθρο 41).
Κάθε Πολίτης της Ένωσης καθώς και κάθε φυσικό ή νομικό Πρόσωπο, που κατοικεί ή έχει την καταστατική έδρα του σε ένα Κράτος Μέλος έχει δικαίωμα πρόσβασης στα έγγραφα των θεσμικών και λοιπών Οργάνων και Οργανισμών της Ένωσης, ανεξαρτήτως θέματος, (άρθρο 42).
Είναι αυτονόητο, ότι οι αναφερθείσες «αρχές» λειτουργίας μίας Δημόσιας Διοίκησης «υλοποιούνται» διά των Οργάνων της3, (Μονομελών ή Συλλογικών αδιακρίτως), τα οποία προφανώς πρέπει να διακρίνονται για την ακεραιότητα του ήθους, την αντικειμενικότητα, τον προσήκοντα σεβασμό προς τον Διοικούμενο Πολίτη και, βεβαίως, την διαφάνεια δράσης τους.
Διαφάνεια: αναγκαιότητα ή ουτοπία;
Υπό έποψη συνάρτησης του όρου διαφάνεια με δράση Οργάνων εν γένει του Κράτους, (ανεξαρτήτως εάν αυτά είναι Μονομελή ή Συλλογικά), σε μία πρώτη, εάν όχι και οριστική προσέγγιση, υποδηλώνεται (όχι μόνον) η δημοσιοποίηση ενεργειών και αποφάσεων των Κρατικών Οργάνων, αλλά και η δυνατότητα του Διοικουμένου να έχει πρόσβαση στα οίαδήποτε στοιχεία αξιοποίησε το Όργανο για την έκδοση αποφάσεων, οι οποίες ευθέως ή εμμέσως συνάπτονται με δικαιώματα ή έννομα συμφέροντά του.
Κατά την ορθότερη προσέγγιση στην προκειμένη περίπτωση η ατομική διοικητική πράξη πρέπει να είναι ευχερώς προσβάσιμη5, (όχι μόνον από εκείνον στον οποίο αφορά ευθέως), αλλά, πλην των περιπτώσεων δημοσίου συμφέροντος, και από τρίτους ενδιαφερομένους.
Εξ άλλης πλευράς, επιβάλλεται η δημοσιότητα των κανονιστικών διοικητικών πράξεων, οι οποίες ως εκ της φύσεώς τους αφορούν σε άτομα μη γνωστά εκ των προτέρων.
Η δημοσιότητα6 της δράσης της Δημόσιας Διοίκησης αποτελεί εγγύηση για την τήρηση του Δημοκρατικού Πολιτεύματος, δεδομένου, ότι οι διέπουσες την δράση των Οργάνων7 του Κράτους Συνταγματικές διατάξεις, επιβάλλουν την διαφάνεια κατά την δράση τους.
Διαφάνεια: Συνταγματικές και Νομοθετικές ρυθμίσεις
Ο όρος διαφάνεια σε επίπεδο κανόνων δικαίου, και μάλιστα Συντάγματος, απαντάται στην ελληνική πρακτική το πρώτον στο Σύνταγμα του έτους 2001, (αναθεώρηση), άρθρο 14, παρ. 9: Το ιδιοκτησιακό καθεστώς, η οικονομική κατάσταση και τα μέσα χρηματοδότησης των μέσων ενημέρωσης πρέπει να γίνωνται γνωστά, όπως νόμος ορίζει.
Νόμος προβλέπει τα μέτρα και τους περιορισμούς, που είναι αναγκαίοι για την πλήρη διασφάλιση της διαφάνειας και της πολυφωνίας στην ενημέρωση.
Άλλα συνταγματικά ερείσματα απαντώνται στις διατάξεις των άρθρων 5Α και 10 παρ. 3 του ισχύοντος Συντάγματος:
Άρθρο 5Α:
Καθένας έχει δικαίωμα στην πληροφόρηση, όπως νόμος ορίζει. Περιορισμοί στο δικαίωμα αυτό είναι δυνατόν να επιβληθούν με νόμο μόνο εφ’ όσον είναι απολύτως αναγκαίοι και δικαιολογούνται για λόγους εθνικής ασφάλειας, καταπολέμησης του εγκλήματος ή προστασίας δικαιωμάτων και συμφερόντων τρίτων.
Άρθρο 10, παρ. 3:
Η αρμοδία Υπηρεσία ή Αρχή υποχρεούται να απαντά στα αιτήματα για παροχή πληροφοριών και χορήγηση εγγράφων, ιδίως πιστοποιητικών, δικαιολογητικών και βεβαιώσεων μέσα σε ορισμένη προθεσμία, όχι μεγαλύτερη των 60 ημερών, όπως νόμος ορίζει.
Σε περίπτωση παρόδου άπρακτης της προθεσμίας αυτής ή παράνομης άρνησης, πέραν των άλλων τυχόν κυρώσεων και έννομων συνεπειών, καταβάλλεται και ειδική χρηματική ικανοποίηση στον αιτούντα, όπως νόμος ορίζει.
Τα συνταγματικά «ερείσματα» της έννοιας «διαφάνεια» κατοχύρωσαν μεταγενέστερα νομοθετήματα κατά τρόπο (κατά το μάλλον και ήττον) επαρκή: Ν. 1599/1986, Ν. 1943/1991, Ν. 2472/1997, Ν. 2690/1999, Ν. 3861/2010 (Πρόγραμμα ΔΙΑΥΓΕΙΑ). Ενδεικτικώς εκ των «προδρόμων» ρυθμίσεων, (σε σχέση με το Πρόγραμμα ΔΙΑΥΓΕΙΑ) αναφέρονται τα εξής:
Ρυθμίσεις του Ν. 1943/1991, άρθρο 6:
Με σκοπό τη διαφάνεια της δράσης της Διοίκησης, οι κατά περίπτωση αρμόδιοι Φορείς του Δημόσιου Τομέα υποχρεούνται να δίνουν στη δημοσιότητα στοιχεία των ενεργειών τους, ιδίως για τους κατωτέρω τομείς παροχής υπηρεσιών:
Α. Οικοδομικές άδειες, πράξεις τακτοποίησης, διαδικασία αυθαίρετων κατασκευών, σημειακές χωροθετήσεις. Β. Στεγαστικά δάνεια. Γ. Συντάξεις. Δ. Τηλεφωνικές συνδέσεις, συνδρομητικά, κέντρα, κ.ά.
Ρυθμίσεις του Ν. 2472/1997, άρθρο 12:
- Καθένας έχει δικαίωμα να γνωρίζει εάν δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, που τον αφορούν αποτελούν ή αποτέλεσαν αντικείμενο επεξεργασίας. Προς τούτο, Ο Υπεύθυνος επεξεργασίας, έχει υποχρέωση να του απαντήσει εγγράφως. 2. ΤΟ Υποκείμενο των δεδομένων έχει δικαίωμα να ζητεί και να λαμβάνει από τον Υπεύθυνο επεξεργασίας, χωρίς καθυστέρηση και κατά τρόπο εύληπτο και σαφή, τις ακόλουθες πληροφορίες: α. Όλα τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα που το αφορούν, καθώς και την προέλευσή τους. β. Τους σκοπούς της επεξεργασίας, τους αποδέκτες ή τις κατηγορίες αποδεκτών. γ. Την εξέλιξη της επεξεργασίας για το χρονικό διάστημα από την προηγούμενη ενημέρωση ή πληροφόρησή του. δ. Την λογική της αυτοματοποιημένης επεξεργασίας. Το δικαίωμα πρόσβασης μπορεί να ασκείται από το Υποκείμενο των δεδομένων και με την συνδρομή ειδικού. ε. Κατά περίπτωση, την διόρθωση, την διαγραφή ή την δέσμευση (κλείδωμα) των δεδομένων, των οποίων η επεξεργασία δεν είναι σύμφωνηπρος τις διατάξεις του παρόντος νόμου, ιδίως λόγω του ελλειπούς ή ανακριβούς χαρακτήρα των δεδομένων.
Ρυθμίσεις του Ν. 2690/1999, άρθρο 4:
Οι Διοικητικές Αρχές οφείλουν τη αιτήσει του Ενδιαφερομένου να χορηγούν αμέσως πιστοποιητικά και βεβαιώσεις (το αργότερο εντός δέκα ημερών…).
Διαδικασία ανάρτησης
Προβλέπεται εν συνδυασμώ υπό των άρθρων 2 παρ. 4 και 6 του Ν. 3861/2010.
Η εισαγόμενη διαδικασία ανάρτησης δεν συνεπάγεται την υποχρεωτική σύσταση νέων υπηρεσιακών Μονάδων, ενώ η παράλειψη της ανάρτησης στο Διαδίκτυο, (όταν αυτή προβλέπεται), συνιστά για τον υπόχρεο προς ανάρτηση πειθαρχικό παράπτωμα, άρθρο 107 του Ν. 3528/2007 και άρθρο 111 του Ν. 3584/2007.
Τέλος, σημειώνεται, ότι προβλέπεται (Ν. 3861/2010) και η σύσταση, (υπό προϋποθέσεις) Ομάδων Διοίκησης Έργου, εχουσών ως αντικείμενο την οργανωτική, διαδικαστική και τεχνική διαχείριση των αναρτήσεων σε επί μέρους Υπηρεσίες.
Το Πρόγραμμα ΔΙΑΥΓΕΙΑ
Με το πρόγραμμα ΔΙΑΥΓΕΙΑ, το οποίο διαχειρίζεται το Υπουργείο Διοικητικής Μεταρρύθμισης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης, θεσμοθετείται το πρώτον η υποχρέωση κατ’ αρχάς ανάρτησης όλων των πράξεων των Οργάνων της Κυβέρνησης και της Δημόσιας Διοίκησης στο Διαδίκτυο, με την επιφύλαξη ειδικής διαχείρισης θεμάτων Εθνικής Άμυνας και Ασφαλείας και θεμάτων απτομένων των λεγομένων «ευαίσθητων» προσωπικών δεδομένων.
Εξυπακούεται, ότι η ανάρτηση στο Διαδίκτυο, σκοπούσα στην μέγιστη δυνατή δημοσιότητα της ενέργειας, δεν υποκαθιστά τυχόν προβλεπόμενη δημοσίευσή της στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης.
Αντικείμενο ανάρτησης
Στο Διαδίκτυο αναρτώνται (ενδεικτική αναφορά):
o Νόμοι.
o Πράξεις νομοθετικού περιεχομένου.
o Προεδρικά Διατάγματα κανονιστικού χαρακτήρα.
o Ερμηνευτικές εγκύκλιοι και εγκύκλιοι για την εφαρμογή νομοθεσίας.
o Μονομελών Οργάνων κ.ά.
Σημειώνεται, ότι η υποχρεωτική ανάρτηση αποφάσεων και πράξεων των Υπηρεσιών, (όπου αυτή προβλέπεται), δεν υποκαθιστά την δημοσίευση, (όπου αυτή απαιτείται), στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης, (άρθρα 2 και 3 του Ν. 3861/2010).
Μη αναρτώμενες πράξεις
Κατά την διαδικασία ανάρτησης λαμβάνονται υπ’όψει οι ρυθμίσεις του άρθρου 2 του Ν. 2472/1997 περί προστασίας προσωπικών δεδομένων, (φυλετική προέλευση, πολιτικά φρονήματα κ.ά.) και απορρήτων πληροφοριών, (κρατικών, εταιρειών, πνευματικής ιδιοκτησίας κ.ά.), ενώ ισχύει ο αποκλεισμός πρόσβασης σε διοικητικά έγγραφα τον οποίο προβλέπει το άρθρο 5 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας.
Ισχύς αναρτώμενων στο Διαδίκτυο Πράξεων
Η ισχύς των αναρτώμενων στο Διαδίκτυο πράξεων των υποχρέων προς τούτο Οργάνων και Υπηρεσιών ρυθμίζεται υπό του άρθρου 4 του Ν. 3861/2010, προβλεπομένης αδυναμίας εκτέλεσής τους σε περίπτωση επιβαλλόμενης και μη πραγματοποιούμενης ανάρτησης.
Εάν παραλλήλως προς την ανάρτηση επιβάλλεται και δημοσίευση των πράξεων στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης, ως ημερομηνία έναρξης της ισχύος λαμβάνεται συνήθως η δημοσίευση σε αυτήν, μη επηρεαζόμενη από τον χρόνο (ενδεχομένως διαφορετικό) ανάρτησης.
